Η ιστορία της Υγείας

Τις τελευταίες δεκαετίες, οι απαιτήσεις των ασθενών και οι ισχυρισμοί των γιατρών σχετικά με το ποια θεωρείται η βέλτιστη κατάσταση υγείας, σταδιακά αυξήθηκαν.

Οι άνθρωποι δεν ικανοποιούνται πλέον με το να γίνονται υγιείς ή σχετικά υγιείς μετά από κάποια θεραπεία, αλλά αντίθετα επιθυμούν να γίνουν υγιέστεροι από ποτέ ή να κατακτήσουν την υψηλότερη δυνατή κατάσταση υγείας.

Στο πέρασμα των αιώνων, οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν διάφορες προσεγγίσεις για να περιγράψουν αυτό που αντιλαμβάνονταν ως υγιή κατάσταση.

Ανατρέχοντας στην ιστορία της ιατρικής, μπορούμε να βρούμε πολύ διαφορετικές προσεγγίσεις σχετικά με το πως οι άνθρωποι διαφορετικών πολιτισμών και εποχών προσπάθησαν να περιγράψουν αυτό που αντιλαμβάνονταν ως υγιή κατάσταση:

1. Ένα από τα παλαιότερα και ακόμα επικρατούντα μοντέλα είναι η έννοια της υγείας ως μια κατάσταση αρμονίας  με την ευρύτερη έννοια φυσικά. Αναφερόμενοι π.χ. στη σχέση του ανθρώπου με τους θεούς ή με τους προγόνους, όπως συνέβαινε στους προϊστορικούς και αρχαίους πολιτισμούς, ως υγιής ζωή θεωρούταν η ζωή που ευχαριστούσε το Θεό ή τους προγόνους. Το ίδιο αυτό μοντέλο της αρμονίας, ωστόσο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και αναφορικά με τη σχέση του ατόμου με την κοινωνία, την οικογένειά του, ή τον/τη σύντροφό του, όπως γίνεται στα μοντέρνα βιο-ψυχο-κοινωνικά μοντέλα της υγείας, με το περιβάλλον, όπως γίνεται στα οικολογικά μοντέλα ή με το σύμπαν ως ολότητα, όπως συνέβαινε στα μεσαιωνικά μοντέλα αντιστοιχίας του μικρόκοσμου με τον μακρόκοσμο. Εναλλακτικά, το μοντέλο μπορεί να εστιάζει στη σχέση σώματος και ψυχής, όπως στην ψυχοσωματική ιατρική, στις λειτουργίες του σώματος, όπως τους Ιπποκρατικούς χυμούς, τα τέσσερα βασικά στοιχεία ή τα σύγχρονα άτομα και μόρια, ή τις λειτουργίες του σώματος, όπως την υποκίνηση και τη διέγερση του Μπράουν, τον σπασμό και την ατονία σύμφωνα με το δόγμα του Γουίλιαμ Κάλεν, ή την κατανομή ενός νευρικού ρευστού, όπως στον Μεσμερισμό. Τελικά, ακόμα και η μοντέρνα έννοια της σταθερής κατάστασης, η ομοιόσταση βασίζεται στην ιδέα της αρμονίας μεταξύ των εισερχόμενων και εξερχόμενων στοιχείων. Σε όλες αυτές τις παραλλαγές της έννοιας της υγείας ως αρμονίας, η θεραπεία θα σήμαινε την βασική προσπάθεια για εναρμόνιση, ισορροπία, ή επανόρθωση.

2. Αντίθετα με τον παραπάνω τρόπο σκέψης, η υγεία μπορεί επίσης να περιγραφεί ως αγώνας. Αναλόγως της υποκείμενης οντολογίας, ο θεμελιώδης αυτός αγώνας μπορεί να θεωρηθεί ότι διεξάγεται μεταξύ θεών και δαιμόνων, όπως μεταξύ των Αχούρα Μάζδα και Αχριμάν στην την παλαιά Περσική θρησκεία του Ζωροαστρισμού ή μεταξύ ψυχικών, θρησκευτικών, ή πολιτικών επιρροών, όπως στην άμυνα έναντι ξένων εισβολέων σύμφωνα με τις θεωρήσεις της δημόσιας υγείας κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Το ίδιο μοντέλο μπορεί επίσης να αναγνωρισθεί ως η βασική ιδέα όλων των μικροβιολογικών θεωριών, όπου αναζητούνται σκώληκες, παράσιτα, βακτήρια, ιοί, κλπ. Η θεραπευτική στρατηγική σε όλες αυτές τις περιπτώσεις έγκειται στην προσπάθεια να ξεπεραστεί, να υπερνικηθεί ή να εξολοθρευτεί ο σχετικός εχθρός. Η υγεία θεωρείται ως η τελική νίκη έναντι του απειλητικού παράγοντα.

3. Αντίθετα με τα παραπάνω συγκρουόμενα μοντέλα, η υγεία μπορεί επίσης να θεωρηθεί ως μέρος μιας διαλεκτικής διαδικασίας. Χωρίς αμφιβολία, αν δεν βιώναμε την ασθένεια, δεν θα μπορούσαμε ούτε να σκεφτούμε την υγεία. Εάν φανταστούμε μια συνεχή κλίμακα που έχει ως άκρα την υγεία και την ασθένεια, η πιο συνήθης κατάσταση θα ήταν ένα μίγμα και των δύο, δηλαδή ούτε η πλήρης υγεία ούτε η πλήρης ασθένεια. Οι δύο πρώτοι που ανέφεραν αυτή την προσέγγιση ήταν οι Αλεξανδρινοί ιατροί Ιερόφιλος και Ερασίστρατος. Άλλοι διάσημοι στοχαστές τόνισαν μια θετική, σχετική, ή παιδαγωγική αξία της ασθένειας, π.χ. για την τελειοποίηση της τέχνης της ζωής ή την ανάπτυξη της ψυχής (όπως ο Γκαίτε και Νοβάλις). Ο γερμανός μύστης Έκχαρτ αποκάλεσε την ασθένεια ως το χρυσό μονοπάτι (via aurea) προς την πραγματική υγεία, δηλαδή την εν Θεώ υγεία. Μεταξύ των μποέμ του 19ου και του 20ου αιώνα η ασθένεια κατά μία έννοια δοξάστηκε, καθώς θεωρήθηκε ως μια προϋπόθεση για την καλλιτεχνική δημιουργικότητα. Παρόμοια, σε διάφορους εσωτερικούς κύκλους που εμπνεύστηκαν από το κίνημα της Νέας Εποχής, η ασθένεια δεν θεωρούταν ως μια άχρηστη καταστροφή, αλλά ως μια ευκαιρία και βοήθημα για μια μελλοντική ψυχική εξέλιξη.

4. Ένας άλλος τρόπος να προσεγγίσουμε την υγεία είναι η έννοια της ιεραρχικής τάξης. Για παράδειγμα, ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης, υπέρμαχος της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας, όρισε την υγεία ως μια κατάσταση ισονομίας, δηλαδή ίση διακυβέρνηση από όλα τα μέρη του οργανισμού, ενώ τη μοναρχία, δηλαδή την κυριαρχία ενός μόνο μέρους, τη θεώρησε ως ασθένεια. Για τον Πλάτωνα, ωστόσο, η υγεία ήταν ξεκάθαρα η κυριαρχία της ψυχής επί του σώματος, και η κυριαρχία του λογικού μέρους επί του επιθυμητικού μέρους μεταξύ των τριών μερών της ψυχής,. Η προσέγγιση του Χέγκελ υποδήλωνε την κυριαρχία του οργανικού επί του ανόργανου, ενώ η έννοια της ζωτικής δύναμης του Ούφελανδ αφορούσε την επικράτησή της επί του υλικού σώματος. Ουσιαστικά, οι θεωρίες αναλογιών, συμμετρίας ή ομορφιάς, βασίζονται όλες στην ιδέα μιας ιεραρχικής ταξινόμησης των σχετικών μελών. Το ίδιο ισχύει και για τον αρχαίο-Αιγυπτιακό όρο "maat", ο οποίος χρησιμοποιήθηκε με την έννοια της δικαιοσύνης, τόσο για την πολιτική όσο και για την ιατρική υγεία.

5. Η Υγεία ως δυνατότητα είναι μια προσέγγιση που προήλθε από την καθημερινή ζωή των τεχνουργών στις ελληνικές Πόλεις. Για τον Αριστοτέλη η κίνηση ήταν η πραγμάτωση μιας δυνατότητας ή ικανότητας. Για αυτό το λόγο, η υγεία μπορεί να θεωρηθεί ως η προϋπόθεση της ικανότητας κάποιου να κινηθεί ή να επιτύχει ένα σκοπό. Οσο πιο υγιής είναι κάποιος, τόσο περισσότερες δυνατότητες και επιλογές έχει. Κατ'αυτή την έννοια, η Χίλντεγκαρντ της Βουργουνδίας π.χ. όρισε την υγεία ως μια "γονιμότητα" (greenness, viriditas). Ο Γερμανικός ιδεαλισμός θεωρούσε την υγεία ως ισοδύναμη της ελευθερίας του μυαλού. Στο πλαίσιο της στρατιωτικής θητείας, η υγεία σημαίνει την ικανότητα για μάχη, ενώ στην αγορά εργασίας, την ικανότητα για εργασία. Για τον Νίτσε η υγεία ήταν η δυνατότητα για αύξηση, εμπλουτισμό και υπέρβαση. Γενικά, το να είναι κανείς υγιής με την έννοια της διάθεσης υψηλών δυνατοτήτων συναντάται π.χ. στη μακροζωϊα, τον οπτιμισμό και την ευθυμία.

6. Υπό τον τίτλο της υγείας ως υπερβατικότητας μπορούμε να συμπεριλάβουμε όλες τις σχετικές θρησκευτικές, πνευματικές, μυστικιστικές ή ασκητικές προσεγγίσεις της υγείας. Για τον Ελληνα φιλόσοφο Διογένη, π.χ. η υγιέστερη ζωή και συμπεριφορά συνίστατο στον ασκητισμό. Η υγιέστερη κατάσταση της ψυχής για τους Στωϊκούς ήταν ένα είδος ψυχραιμίας (απάθεια), ενώ για τον Επίκουρο ήταν η γαλήνη του μυαλού (αταραξία). Ο Μάρκος Αυρήλιος επιδίωκε την ηρεμία του μυαλού (tranquilitas animi) διαμέσου του αυτο-ελέγχου. Στα πρώτα Χριστιανικά χρόνια, το κίνημα "Christus medicus" θεωρούσε την υγεία ως την εγγύτητα στο Θεό και οι άνθρωποι προσπαθούσαν να την κατακτήσουν με την μίμηση της ζωής του Χριστού. Ο διάσημος Πέρσης ιατρός και φιλόσοφος Αβικέννας ισχυρίστηκε πως η ίαση της ψυχής είναι δυνατή μόνο μέσα από την κατανόηση. Στην Αναγέννηση προσπαθούσαν να κατακτήσουν το επονομαζόμενο "σώμα της χάριτος" διαμέσου μυστικιστικής επίτασης, και οι γυναίκες μύστες με χαρά υπέμεναν πόνο, βασανισμούς, και αιμορραγίες, γιατί αυτά θεωρούνταν ως τα "βέλη του Χριστού" στο δικό τους σώμα, διαμέσου των οποίων θα έφταναν πιο κοντά σ' εκείνον και να γίνουν πνευματικά υγιείς.

7. Η υγεία ως αυτονομία δηλώνει πως η υγεία μπορεί να ερμηνευτεί ως το αποτέλεσμα συνειδητής αυτο-υπεύθυνης δράσης. Οι ρίζες αυτής της προσέγγισης μπορούν να ανιχνευτούν στην αρχαιότητα όταν η υγεία θεωρούταν αρετή (Αριστοτέλης, Κικέρωνας, Σενέκας), δηλαδή ένα άμεσο αποτέλεσμα αυτο-ελέγχου και εγκράτειας. Σύμφωνα με την φιλοσοφία της Αναγέννησης, η υγεία ήταν το αποτέλεσμα της σοφίας και της μόρφωσης του αρχηγού της οικογένειας (πάτερ-φαμίλιας). Ή η υγεία θεωρούταν το αποτέλεσμα της συμμόρφωσης σε μια συγκεκριμένη διατροφή (όπως στα πρώτα καθεστώτα της Ισλαμικής κουλτούρας), η επιλογή μιας μοναχικής και αφοσιωμένης ζωής (vita solitaria et contemplativa, όπως στην περίπτωση του Πετράρχη), ή η αφοσίωση σε μια ηθική ζωή (Ούλριχ φον Χούτεν).

8. Η προσέγγιση που διαφέρει περισσότερο συγκριτικά με όσες αναφέρθησαν έως τώρα, είναι αυτή της αιτιότητας. Αναμφισβήτητα, από τα πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι στοχάζονταν και διενεργούσαν έρευνες σχετικά με την αιτιότητα, το ίδιο και στην ιατρική. Ο Γαληνός για παράδειγμα, διαχώριζε τα υγιεινά, επιβλαβή, ή ουδέτερα αίτια (causae salubres, insalubres, neutrae). Επίσης στην Αναγέννηση οι διάφορες μαγικές τεχνικές εμπεριείχαν ένα μεγάλο βαθμό αιτιώδους λογικής. Μια εντελώς νέα μορφή προσέγγισης, ωστόσο, αναπτύχθηκε με την επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα, όταν η αιτιοκρατική-μηχανική και ποσοτική σκέψη έγινε το βασικό μοντέλο της κατ' εξοχήν επιστήμης. Στην ιατρική, αυτό το είδος απλουστευτικού ορθολογισμού δεν γνώρισε μεγάλη πρόοδο έως τον 19ο αιώνα, αλλά από τότε και ύστερα έχει εκτοπίσει όλες τις άλλες προσεγγίσεις στο παρασκήνιο. Η προσέγγιση αυτή αυτο-περιορίζεται στην διερεύνηση των αλληλεπιδράσεων των υλικών δομών του σώματος. Υπό αυτό το πρίσμα, η υγεία θα ήταν κάτι σαν την πιο αποτελεσματική και οικονομική σειρά φυσικών δράσεων και χημικών αντιδράσεων.

9. Ως μια συνέχεια των μοντέλων της αιτιότητας και της αυτονομίας, οι κυβερνήσεις έλαβαν μέτρα για να επηρεάσουν την υγεία των πολιτών. Τον 18ο αιώνα ιδρυθηκε το κίνημα της δημόσιας υγείας με ιατρική νομοθεσία, ιατρική οργάνωση, και "ιατρική αστυνόμευση". Η εκπαίδευση στην ιατρική πλέον ήταν υποχρεωτική, και τυπώθηκαν ιατρικές οδηγίες για το ευρύ κοινό. Ο Καντ διακήρυττε την υγεία ως καθήκον, γιατί προάγει την ηθική. Το πολιτικό υπόβαθρο των νέων κυβερνητικών προσπαθειών για την υγεία, ωστόσο, ήταν χρησιμοθηρικό και εμποροκρατικό. Με βάση το ίδιο πνεύμα εισήχθησαν και άλλες νέες επιστήμες, όπως π.χ. η κοινωνιολογία ως η "φυσική της κοινωνίας" (από τον Αύγουστο Κοντ) και η υγιεινή ως το "δόγμα της επιστήμης της υγείας " (του Μαξ φον Πεττενκόφερ). Στην Γερμανία το πρόγραμμα σπουδών των ιατρών επίσης μεταρρυθμίστηκε νομοθετικά: από το 1861 οι εξετάσεις στη φιλοσοφία εγκαταλήφθηκαν, και αντικαταστάθηκαν από εξετάσεις στις βιολογικές επιστήμες (tentamen physicum).

10. Ανέκαθεν, ωστόσο, εκτός των κυρίως προσεγγίσεων, υπήρχαν επίσης και δευτερεύουσες τάσεις. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στη μεταμοντέρνα εποχή, όπου μια πληθώρα τάσεων συνυπάρχουν ταυτόχρονα. Στην ιατρική αγορά, π.χ. υπάρχει ένας πλουραλισμός ή ευρεία ποικιλία εναλλακτικών προσεγγίσεων για την υγεία. Παρ' όλ' αυτά, η κάθε μία από αυτές έχει προέλθει από ένα συνδυασμό των βασικών μοντέλων που αναφέρθησαν παραπάνω. Μπορεί να εμπνέονται από στοιχεία της κβαντικής φυσικής, τη συστημική θεωρία, τις θεωρίες του χάους, τη θεωρία της αυτο-οργάνωσης, την αυτοποίηση, κλπ, ενώ ανασυνδυάζονται ευρέως μεταξύ τους. Τόσο η ύπαρξη όσο και η έλξη που εξασκούν οι θεωρίες αυτές προς ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού ίσως είναι ένα σημάδι ότι η απλή αιτιοκρατική-μηχανική σκέψη, που κυριαρχεί στην σημερινή ιατρική σκέψη, δεν εξηγεί επαρκώς διάφορα φαινόμενα της πραγματικής ζωής των ασθενών αλλά και το πώς συλλαμβάνουν την έννοια της υγείας. Έτσι λοιπόν, τον 21ο αιώνα υπάρχει ακόμα η ανάγκη της προσφυγής και σε αυτά τα - φαινομενικά παρωχημένα - μοντέλα.

Ορισμός της Υγείας: στο πέρασμα των αιώνων, οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν διάφορες προσεγγίσεις για να περιγράψουν αυτό που αντιλαμβάνονταν ως υγιή κατάσταση. Τελικά φαίνεται πως αποτελούνται από συγκεκριμένους συνδυασμούς επαναλαμβανόμενων μοντέλων, αναλόγως με τις υποκειμενικές αρχές και πεποιθήσεις του κάθε ερευνητή.

Πηγή: Josef M. Schmidt, MD, PhD, PD, Πανεπιστήμιο του Μονάχου, Γερμανία, 

 64ο Διεθνές συνέδριο της LMHI, Βαρσοβία της Πολωνίας, 27 Αυγούστου 2009